İstanbul'da barajların doluluk oranı 11 Mart itibarıyla yüzde 78 düzeyinde Ankara'da ise bu oran yüzde 27 seviyesine düştü. Son yıllarda barajlardaki doluluk oranı kritik seviyelere kalınca özellikle büyükşehirlerde endişe hakim oldu. Bu sezon da beklenen yağış yüzeye düşmedi. Peki yağmur mu yoksa kar mı barajlar için daha büyük önem taşıyor? İstanbul Teknik Üniversitesi Meteoroloji Mühendisliği Bölümü Öğretim Üyesi Prof. Dr. Hüseyin Toros, yağmurun da karın da barajlar için önemli olduğunu söyledi. Toros, betonarme yapılar olan bölgelerde ise baraja ulaşması gereken suların kanalizasyona karıştığını söyledi. 

Barajlar nasıl dolar?

Prof. Dr. Hüseyin Toros kar yağışının uzun vadede barajları doluluğu için etki ettiğini söyledi:

Her barajın su kaynağını besleyen yeraltı ve yüzeysel suların toplandığı bir havzası vardır. Genellikle havzaya düşen yağış (yağmur veya kar) akışa geçebilir, yer altına emilir veya buharlaşır. Yağışla sular doğrudan baraja düşebilir veya akarsular, dereler ve yeraltı suları aracılığıyla baraja taşınabilir. Yağmur suyu hemen akışa geçer. Kar rakım ve sıcaklığa bağlı olarak gecikmeli olarak bahar ve hatta yaz aylarında eriyerek suya dönüşür ve barajlara ulaşabilir. İstanbul barajlarında yağmur etkisi 1-2 gün sürerken, kar etkisi sıcaklığa ve kar miktarına bağlı olarak yağış sonrası genellikle 5-6 gün hatta bazen birkaç hafta etkisini gösterebiliyor. Örneğin 19-25 şubat tarihleri arasında yağar kar sularının hala barajların doluluk oranını arttırmaya devam ettiğini görüyoruz. Türkiye’deki barajlar için hem yağmur hem de kar önemli su kaynaklarıdır. Mevsimlere ve bölgelere göre etkileri değişir. Kar suları özellikle büyük barajların dolmasını sağlayan ana kaynak olarak öne çıkar, çünkü ilkbahar ve yaz aylarında düzenli bir su girişi sağlar. Ancak kıyı bölgelerindeki barajlar için yağmur suyu daha etkilidir. Kurak dönemlerde yağmur yetersiz kaldığında, kar erimesiyle beslenen barajlar su temininde daha güvenilir bir kaynak sunar. 

Yağmur mu, kar mı? Barajlar için hangi yağış etkili?

Toros, barajların nasıl dolduğuna dair süreci şöyle anlattı:

Yağmur suyu, yağış anında barajlara hızla ulaşırken, kar suyu daha yavaş eriyerek barajlara uzun vadeli su kaynağı sağlar. Barajlar için yağmur genellikle sonbahar ve ilkbahar aylarında etkili olurken, kar suyu daha çok ilkbahar ve yaz başında eriyerek barajlara katkı yapar. Kar bir çeşit doğal su deposudur. Su kış boyunca yüzeyde tutulur. Kurak dönemlerde yavaş yavaş barajlara ulaşır. 

Doğu'da kar, Batı'da yağmur suyu etkili

Türkiye'de bölgesel olarak değişen yağış şekilleri, barajların doluş biçimini de değiştiriyor. Doğu'da karların yaz aylarında erimesi, Batı'da ise kuvvetli sağanak ile dolan barajlar sürdürülebilirlik sağlıyor.

Kar suyu Doğu Anadolu, İç Anadolu ve Karadeniz’in Yüksek Kesimlerinde daha etkilidir. Bu bölgelerde kış aylarında yoğun kar yağışı olur ve ilkbahar-yaz aylarında eriyerek barajlara su sağlar. Fırat ve Dicle Havzalarında yer alan Türkiye'nin en büyük barajlarından olan Atatürk, Keban ve Karakaya gibi barajlar, büyük ölçüde Doğu Anadolu’da eriyen kar sularıyla beslenir. Kar suyu uzun vadeli su kaynağıdır. Kar, kış boyunca depolanarak ilkbaharda eriyip barajları doldurduğu için suyun sürdürülebilirliği açısından daha önemlidir. Yağmur suyu Ege, Akdeniz ve Marmara Bölgelerinde daha etkilidir. Ilıman iklim nedeniyle kış ve sonbaharda bol yağmur alır. Bu bölgelerde yağmur suları akarsular aracılığıyla barajlara ulaşır. Karadeniz Bölgesi yıl boyu düzenli yağış aldığı için özellikle küçük ve orta ölçekli barajlar doğrudan yağmur suyuyla beslenir. Yağmur suyu barajları hızlı doldurabilir ancak sıcak havalarda hızla buharlaşabilir ya da yer altına sızarak barajdaki su miktarını kısa sürede azaltabilir. 

'Betonarme yapılaşma suyun akışını bozar, yağmur suyu kanalizasyona gider'

Kentlerdeki betonarme yapılara dikkat çeken Toros, "Bilhassa hafif şekilde yağan yağmur suyu toprağa süzülerek yeraltı su kaynaklarını besler. Şehirleşme ile birlikte artan betonarme yapılar yağışın doğrudan toprağa sızmasını engelleyerek suyun akış biçimini değiştirir. Arazilerin betonarme ve asfalt ile kaplanması bilhassa şiddetli yağmur suyunun toprağa sızmasını engeller. Yağmur suyu doğrudan yüzey akışıyla kanalizasyon sistemine gider. Suyun emilmemesi sel ve taşkın riskini artırır. Yağmur suyu doğal süzülme sürecinden geçmediğinden barajlara ulaşan su miktarı azalabilir. Bu sebeple bir şehir tamamen betonlaşmışsa kuvvetli yağmur suları barajlar için doğrudan faydalı olmayabilir. Bina, cadde ve sokaklardaki yağmur suyu toplanmazsa büyük kısmı kanalizasyon sistemiyle denize veya uzak bölgelere gider. Toprak emici görev yapamadığı için su birikintileri, taşkınlar ve altyapı hasarları meydana gelir. Yeraltı suları yeterince beslenemez" dedi. 

Yağmur suyu nasıl daha verimli hale getirilir?

Bunun için yağmur hasadı farkındalığı ve duyarlılığı artırılmalıdır. Yeşil alanlar ve geçirgen yüzeyler oluşturarak suyun toprak tarafından emilmesini sağlanabilir. Örneğin cadde ve sokaklardaki ağaçların yalakları küçük birer su deposu haline getirilebilir. Park, site ve fabrikaların su ihtiyaçları yerinde karşılanarak hem enerji gideri düşürülebilir hem de suyun sürdürülebilirliği sağlanır. 

Ani sağanak yağışlar barajlara yararlı mı zararlı mı?

Ani ve şiddetli yağmurların barajlara etkisi olumlu veya olumsuz olabilir. Bu, barajın konumu, hacmi, yağışın süresi ve zeminin yapısına bağlıdır. Ani ve şiddetli yağmurlar kontrollü bir şekilde yönetilirse barajlara büyük fayda sağlar. Bununla birlikte ani ve düzensiz yağışlar barajlara zarar da verebilir, su kaybına yol açabilir ve taşkın riskini artırabilir. Barajların azami verim alabilmesi su yönetiminin iyi planlanmış olmasına bağlıdır. Yoğun yağmur alan bölgelerde, barajlara kısa sürede büyük miktarda su girişi olabilir. Kurak dönemlerde can suyu sağlar. Uzun süre yağış almayan bölgelerde, aniden gelen yağmurlar baraj seviyesini bir miktar artırabilir. Toprak üstü akış ile barajlar beslenebilir. Bununla birlikte şiddetli yağmurlar kısa sürede aşırı su birikmesine yol açabilir. Eğer baraj doluluk oranına yakınsa, suyu kontrollü tahliye etmek için kapakların açılması gerekir, bu da taşkın ve sel riskini artırabilir. Bilhassa eski barajlarda ve küçük hacimli barajlarda ani doluluk yapısal hasara yol açabilir. Yağmurun toprağa sızması zaman aldığından ani ve şiddetli yağmurlarda su toprağa işleyemeden yüzey akışıyla taşınabilir. Şiddetli yağış, erozyon ve toprak kaymasını artırarak baraj sularını çamurlu hale getirebilir. Sanayi alanlarında ve şehirlerde kirli su akışı barajları kirletebilir ve içme suyu kalitesini düşürebilir. Barajların şiddetli yağmurlardan verimli faydalanabilmesi için tüm dünyada bilgi alış verişleri devam etmektedir. Gelişen teknolojilere bağlı olarak bu alanda yatırımlar devam etmektedir. Altyapı işleri maliyetli ve zahmetli olduğu için zaman almaktadır. Verimli kullanım için sel kapanları, taşkın kanalları gibi baraj havzasında su toplama altyapısını geliştirilmesi, yağmur suyu yönetimi ile fazla suyu kontrollü tahliye edilmesi, ağaçlandırma, teraslama gibi toprak koruma çalışmaları ile erozyonu azaltma çalışmaları, yağmur suyu hasadı çalışmaları bu tür yayınlarla artmaktadır.

İstanbul ve Ankara'da barajların doluluk oranı ne?

Ankara'nın içme suyu ihtiyacını karşılayan barajlardaki su seviyeleri, son bir yıl içinde ciddi oranda azaldı. ASKİ verilerine göre, 11 Mart 2024 tarihinde barajlardaki toplam su miktarı 746 milyon 533 bin metreküp iken, 11 Mart 2025 itibarıyla bu rakam 431 milyon 840 bin metreküpe düştü.