Yazılı medya, görsel medya ve işitsel medyanın hakim olduğu uzun yıllar boyunca gazetenin, derginin, televizyonun ve radyonun kamuoyuna ulaşması için medya sektöründe yer alan kitle iletişim araçları geniş bir alana hitap etmektedir. Günümüzde evren artık “global bir köy” haline gelmiştir. Yeni dünyanın yepyeni bir Babil kulesi vardır “internet” Umberto Eco’nun dediği gibi “Avrupa’nın yeni iletişim dili çeviridir”. Michael Oustinoff da buna “Evrenselleşmenin dili çeviridir” diye eklemiştir. Veri bağlantıları her tür enformasyona ulaşma kolaylığını getirirken dünya üzerinde ve ülkemizde de sosyal medya kullanımı da her geçen gün artmakta.
Sosyal medya ve dijital medya artık günümüzün dünyasının en önemli kitle iletişim aracı olmuştur. Covid-19 pandemisi ile birlikte hem Türkiye’de hem de dünyada dijital alışkanlıklarının değişimi dikkatlerden kaçmamıştır. Geleneksel medya artık yerini dijital medyaya tahtını kaptırmış artık herkes kendi medyasını oluşturmuştur. Kahinlerin avuçlarımıza baktığı gibi bizde elimizdeki dijitallerle kaydırmalarımız ve beğenmelerimizi okuyan veri destekli bir güç çağdaş dünya yaşamında bir boşluğu doldurduğunu söyleyebiliriz.
Ekonomik olarak da daha kolay ulaşılabilen dijital medya ve sosyal medya bireylerin daha etkin kullanmalarına neden olmuştur. Sosyal medya platformları, bireylerin sosyal etkileşim kurmalarına olanak sağlayan, internet kullanıcılarının istedikleri içerikleri yayınlayabildikleri ve bilgiyi kendi hâkimiyetleri altına alabildikleri ortamlar şeklinde de tanımlanmaktadır. Bilgi, ağa üye bireyler arasında paylaşılarak sürekli bir akış gerçekleştirilmekte ve aile, arkadaş, işyeri, okul ve hobiler gibi farklı gruplar desteklenerek bireylerin etkileşimine olanak sağlanabilmektedir. Bunun iyi yönleri olduğu gibi olumsuz yönleri de tartışılmaktadır.
Yaşanan yeni teknolojik devrim ile yeni bir toplumsal dönem başlarken radyo, televizyon ve gazete gibi araçlar eski medya olarak adlandırılırken, internet, mobil telefonlarsa yeni medya/sosyal medya olarak adlandırılmaktadır.
Sosyal medyayla ilgili önemli bir özellik karşılıklı etkileşime imkan sağlamasıdır. Geleneksel medyanın tek yönlü olmasına karşın sosyal medya çok yönlüdür ve çok dilli olmayı beraberinde getirmektedir. Internet ortamından yayınlanabilecek, erişilebilecek, depolanabilecek ve iletişime geçebilecek her türlü platform, dijital medya olarak tanımlanır. Etkileşim oranı çok yüksektir. Dijital medya ortamında, içerikler hızlı bir döngü içindedir. Günümüzde klasik medyanın yerini dijital medya aldı. Teknolojik gelişmelerin vardığı ileri aşama, medyanın bugüne kadarki en büyük dönüşümünü gerçekleştirdi. Ekranlar aracılığıyla yayınlanan bilgileri ifade eden dijital medya, toplum ve kültür üzerinde en önemli etkiye sahip mecra haline geldi. Gazetecilik, televizyonculuk, halkla ilişkiler, yeni nesil yayıncılık, eğlence, eğitim, ticaret ve dahi siyasetteki uygulamaları olan dijital medyanın kapsadığı belli başlı medya araç olarak dijital fotoğraflar, görüntüler, sesler, veriler, videolar; video oyunları, oyunlar, yazılımlar, web siteleri ve sayfaları, sosyal medya, mobil uygulamalar, animasyon, blog sayfaları, sanal gerçeklik, artırılmış gerçeklik, veri tabanları, konum tabanlı hizmetler, etkileşimli hikâye anlatımı, elektronik kitap, gazete ve dergiler yerini aldı. Dijital medyanın en çok kullanıldığı mecralar, reklamcılık, e-ticaret siteleri, sosyal medya ve mobil uygulamalardır. Dijital reklamcılıkta ve de dijital pazarlamada dijital içeriklerin büyük öneme sahip. Yaklaşık 3 milyar akıllı telefon kullanıcısının olduğu günümüzde, dijital medyanın etkisi ve ehemmiyeti her geçen gün daha da artmaktadır. Dijitalleşme, insanların hayatında köklü bir değişim meydana getirdi. Hem de hiçbir dönemde olmadığı kadar! Hayat tarzları, alışkanlıklar, ihtiyaçlar değişti. Uçsuz bucaksız bir alan olan dijital medyada bilgiye ulaşmak, adeta baş döndüren bir hızla ve çok hızlı gerçekleşmekte. Geleneksel medyadan dijital medyaya geçişle birlikte, iletişim çift yönlü bir hale dönüştü. Bireyler artık istedikleri konu hakkında hızlı bir şekilde yorum yapıyorlar, fikirlerini beyan ediyorlar. Dijitalleşen medya, geleneksel medyanın alanını her geçen gün biraz daha daraltırken, kaydedilebilir olma, hızlı içerik değişiminin sağlanması, detaylı hedefleme yoluyla hedef kitleye yakın paylaşımı, maliyetinin düşük olması anlık iletişim, etkileşim, yayılım, içeriklerdeki verilerin ve analizlerin hem daha hızlı olması kullanımı artırdı.
Günümüzde dijital medya artık her yerdedir, güncel haberlerden filmlere kadar hemen her şey artık akıllı telefonlarla fertlerin ellerinin altındadır. Dijitalleşen medyanın, sayısız faydasının yanı sıra etik sorunları beraberinde getirdiğini de göz ardı edemeyiz. Bu mesele, özellikle yaygın sosyal medya kullanımında daha ziyade öne çıkmaktadır. Geçmişten günümüze geleneksel medya yoluyla yapılan psikolojik savaş, algı harekâtı ve yahut bilgi çarpıtmanın (dezenformasyon) dijitalleşen medya ile birlikte çok daha ileri boyutta problemler doğurduğu bir gerçektir. Dünya’da en yaygın kullanılan sosyal medya platformu Facebook’tur. Her ay milyarlardan fazla aktif kullanıcıya erişmektedir. Facebook’u izleyen diğer sosyal medya olarak, Youtube, Whatsap, Facebook Messenger, WeGhat, Instagram, Tiktok, QQ, Q Zone, Sina Weibo,Reddit, Kuaishou, Twitter ve Pinterest olarak karşımıza çıkmaktadır.
Bu bağlamda dijital medya okuryazarlığı da günlük yaşantımızdaki egemenliğini ve önemini her geçen gün hissettirmektedir. Toplum ve teknoloji geliştikçe dünya insanlara avantajlar hayal bile edemeyeceğimiz şekillerde daha da önemli hale gelecektir. Dijital sağlarken dezavantajları göz ardı edilmemesi gereken unsurlardandır. Bunun için teknolojiyi doğru kullanmak ve doğru anlaşılması oldukça önemlidir.
Dijital medya okuryazarlığı yeni iletişim, paylaşım teknolojilerinin ve ortamlarının niteliklerini kavramak, kültürel özelliklerini bilmek ve yeni medya dilinde hakim olmak olarak da tanımlanmaktadır. 1997 yılında ilk defa dijital medya okur yazarlığı kavramı Paul Gilster’in yazdığı aynı adı taşıyan kitapla ortaya çıkmıştır. Kitapta dijital okuryazarlık, dijital ortamda sunulan bilgiyi farklı şekillerde anlayıp kullanabilme becerisi olarak ifade edilmektedir. Hayatımızın her alanına giren dijital medya okuryazarlığı bu ortamda etkin bir şekilde yer almak ve korumak için önemli ve gerekli bir beceri geliştirmek kişinin sosyal ve mesleki anlamda yaşamlarına önemli fayda sağlamış olacaktır.
Dijital medya okuryazarlığı, sıklıkla teknolojiyi ve interneti kullanmak için gerekli olan minimum bilgi veya beceri düzeyi olarak ifade edilse de geleneksel okuryazarlığın temelini oluşturan becerileri geliştirirken aynı zamanda birçok tanımlayıcı ilkeyi diğer alanlarla paylaşır. Onu heyecan verici yapan şeylerden biride, diğer konuları da kapsayacak kadar geniş olması ve aynı zamanda başlı başına bir konu olmasıdır.
İnsanlık tarih boyunca kültürel etkileşim içinde hep var olmuştur. Kara ve deniz ticaretleri ve savaşlar olsun hep bir etkileşim sosyalleşme yolu olarak kültür etkileşimi olmuştur. Endüstri Devrimi seri üretim ve bilgisayarların hayatımıza girmesi dijitalleşmede günlük yaşantımızın bir parçası olmuştur. Bu bağlamda sosyal ve kültür açısından dijital medya önemli rol oynamaktadır ve etkisi çok büyüktür. Dijital kültür içerisinde yer alan teknolojik ürünler veya araçlar endüstri 4.0 olarak adlandırılırken hayatımıza dâhil olmuş “Endüstiri 4/0” devrimini yaşamaktadır. Endüstri 4.0, genel olarak bakıldığında “bir fabrikada robotların birbiriyle, insanların robotlarla, insanların yazılımlarla, yazılımların robotlarla, yazılımların insanlarla ve robotlarla” bir arada uyum içinde çalışabildikleri bir ortam oluşturmaktadır.
İnsanlığın avcı-toplayıcı, tarım endüstri bilgi toplumlarından geldiği beşinci evre “Toplum 5.0” olarak bakıldığında ise “ süper akıllı” toplum olarak adlandırılması ve 4 milyar kişinin internet kullanması her şeyin özetler niteliğindedir. Yapay zeka,5G ağlar, büyük veriler, artan programlama gücü, blok zincir teknolojisi, 3D yazıcılar, akıllı fabrikalar, nesnelerin interneti, bulut teknolojisi, nano teknoloji, yenilenebilir enerji gibi birçok yeni teknoloji ve araçlar hayatımıza yavaş yavaş dâhil olmakta ve günlük yaşamımızı etkilemektedir. Endüstri 4.0’ın en temel özelliği internet tabanlı ağların aracılığıyla üretim yapılmasıdır. Böylece maliyetler en alt seviyeye indirilmeye çalışılmaktadır. Bunun için hem sanal hem de fiziksel üretim sistemleri koordinasyonlu bir şekilde çalışmaktadır. Üretimin tüm aktörlerinin birbiriyle iletişim halinde olmaları verimliliği artırmaktadır. Artık seri üretim mantığından tamamen uzaklaşılmıştır. Kişiye özel üretimler ön plana çıkmaktadır. Bu üretimin sisteminin mantığını post-fordist olarak adlandırmak mümkündür. Ekonomide “kitlesel pazarlama ve üretimin yerini esnek uzmanlaşma, üretimin ademi merkezleşmesi, hiyerarşi ve örgütlü komutadan ziyade iletişim, politika ve sanayi ilişkilerinde “yerelleştirilmiş, atölye bazlı pazarlığın yükselmesi, merkez ve çevre olarak emek gücü, kişiye özgü koşuların yükselişi,” kültür ve ideolojik olarak da “bireyci düşünce ve davranış tarzlarının yükselişi, girişimci kültür, eğitimde standartlaşmanın sona erişi, değerler ve hayat tarzlarının bölük pörçük olması” post-fordizmin gözlenebilen özelliklerindendir. Post-fordizmle birlikte kapitalist anlamdaki tüketimcilik anlayışı dönüşüme uğrayarak moda kültürü, reklamcılık, tasarım ve sergileme alanlarında gelişmeler yaşanmıştır. Post-fordist; üretim farklılığı, çeşitliliği ve zevkleri öne çıkararak her türden tüketimi destekleyecek şekilde inşa edilmiştir. Bireylerin kendi kültürlerini yayınlamaları paylaşmaları farklı kültürleri keşfetme ve anlamada çokkültürcülük ayrımcılık ve ötekileştirme kavramlarını kültürlerarası diyaloglarda sosyal medyanın rolü büyük olsa da yanlış bilginin yayılması kültürel bazı sorunlarda yaratmaktadır. Dijital platformlar artıkça kültürel etkileşim kolay hale gelmiştir. Bu sorunlar arasında dezenformasyon yanlış bilgilendirme kişiler, gazete ve haber kanalları kitleleri harekete geçirerek kaos yaratarak tehlikeli durumlar yaratabilmektedir. Toplumların kutuplaşmasına ve gerilim oluşmasına neden olabilmektedir.
Bununla birlikte dijital platformlarda son yıllarda sıkça karşımıza çıkan sosyal medya influencerların şirketlerin pazarlama yöntemleri olarak popüler hale gelmesi markaların pazarlama erişimin artmasında önemli bir rol oynamaktadırlar. Sosyal medya fenomenleri Youtube, Instagram gibi fenomenler gençlerin üzerinde büyük etki yaratması rol model almaları olumlu olumsuz durumları beraberinde getirmektedir. Sosyal medya üzerinden kendi aralarındaki iletişimlerini bu yöntemle sağlayan genler bu açıdan sosyal medya fenomenleri toplumu yönlendiren en büyük güçtür. Bu gücü olumlu yönden kullanılacağı gibi olumsuz yönde kullanılması söz konusudur aynı bir bıçak misali. Sosyal medya çevrimiçi demek kayıt demek kayıt demek sonsuza kadar orda kalması demek ve kişinin dijital ayak izi bırakması demektir.